آبان و آبانگان در ایران باستان

 جشن آبانگان یکی از جشن‌های زیبا و باشکوه ایرانی‌ها می باشد که در گرامیداشت, ستایش و نیایش ایزدبانو آناهید که فرشته آب‌های روان برپاشده است و زمان برگزاری این جشن در آبان روز از آبان ماه (روز دهم آبان) بوده است.  .هدف از برگزاری این جشن‌ها در ایران باستان گردهمایى مردم در کنار هم سرور و شادمانى و همچنین کمک به بینوایان می باشد و زنان در این روز در کنار آب‌های روان به دعا و نیایش می‌پردازند.

آب دومین عنصر مقدس نزد ایرانیان باستان پس از آتش بود که درباره احترام به آن و ضرورت پاکیزه نگاه‌داشتن این عنصر زندگی‌بخش تأکیدهای فراوان شده است. بر اساس همین اهمیت هشتمین ماه سال و دهمین روز ماه به‌پاس احترام به این عنصر و ایزد موکل بر آن نام‌گذاری شده است.

در جشن آبانگان، پارسیان به‌ویژه زنان در کنار دریا یا رودخانه‌ها، فرشته‌ی آب را نیایش می‌کرده‌اند و به جشن و شادی و خوردن و نوشیدن می‌پرداخته‌اند. ایرانیان کهن آب را پاک (مقدس) می‌شمردند و هیچگاه آن را آلوده نمی کردند و آبی را که اوصاف سه‌گانه‌اش (رنگ – بو – مزه) دگرگون می شد برای آشامیدن و شستشو به کار نمی‌بردند.

عنصر آب همانند عنصرهای اصلی دیگر چون آتش و خاک و هوا در آیین‌های ایرانیان باستان مقدس است و آلودن آن گناهی بس بزرگ است. برای هریک از چهارعنصر, فرشته ویژه نام‌گذاری شده است. به گواهی اوستا و نامه‌های دینی پهلوی، ایرانیان عنصرهای چهارگانه را کهپایه‌ی نخستین زندگی است، می‌ستودند.

در ایران امروز اثری از برگزاری این جشن دیده نمی‌شود ولی پارسیان هند هنوز با پوشیدن لباس سفید و حضور در کنار آب‌های طبیعت این روز را گرامی می‌دارند.

فلسفه جشن آبانگان

همچنین درباره پیدایش جشن آبانگان روایت است که در پى جنگ‌های طولانى بین ایران و توران، افراسیاب تورانى دستور داد تا کاریزها و نهرها را ویران کنند. پس از پایان جنگ پسر تهماسب که «زو» نام داشت دستور داد تا کاریزها و نهرها را لایروبى کنند و پس از لایروبى، آب در کاریزها روان گردید. ایرانیان آمدن آب را جشن گرفتند. در روایت دیگرى آمده است که پس از هشت سال خشک‌سالی، در ماه آبان باران آغاز به باریدن کرد و از آن زمان جشن آبانگان پدید آمد.

زرتشتیان نیز در این روز همانند سایر جشن‌ها به آدریان‌ها (آتشکده‌ها) می‌روند و پس از آن براى گرامیداشت مقام فرشته‌ی آب‌ها، به كنار جوى‌ها و نهرها و قنات‌ها رفته و با خواندن اوستاى آبزور (بخشى از اوستا كه به آب و آبان تعلق دارد) كه توسط موبد خوانده می‌شود، اهورامزدا را ستایش كرده و درخواست فراوانى آب و نگهدارى آن را كرده و پس از آن به شادى می‌پردازند. جالب اینجاست كه می‌گویند اگر در این روز باران ببارد، آبانگان به مردان تعلق‌گرفته و مردان تن و جان خویش را به آب مى‌سپارند و اگر بارانى نبارد، آبانگان زنان است و زنان آب‌تنی می‌کنند.

 آناهید، ستاره آب‌های روان

جشن آبانگان, جشن باستانی در گرامیداشت سیاره درخشان «اَنَهیتَه / آناهید (زهره)» و رود پهناور و خروشان «اردوی / آمو (آمودریا)»، و بعدها ایزدبانوی بزرگ «آب» ها در ایران برگزار می شده است. (غیاث آبادی، 1382،ص77).

اما «اَناهیتَه» یا «آناهید» نام ستاره (یا به تعبیر امروزی سیاره) معروفِ «ناهید» یا «زهره» بوده که زیباترین و چشمگیرترین ستاره آسمان است. از آنجا که «ناهید»، از سیاره‌هایی است که مدار گردش آن در مابین زمین و خورشید قرار گرفته است، از دید ناظر زمینی هیچگاه بیشتر از حدود ۴۷ درجه از خورشید دور نمی‌شود. به این ترتیب «ناهید» یا پیش از طلوع خورشید در افق شرقی و یا در پس از غروب خورشید در افق غربی و حداکثر با ارتفاعی در حدود ۴۷ درجه، دیده می‌شود و هیچگاه در میانه‌های آسمان به چشم نمی‌آید. به این خاطر، ناهید در هنگامی که ستاره بامدادی است، همراه با رود «آمودریا» از بلندی‌های «هُکَر» یا «پامیر» برمی‌خواسته است و هر دو در یک مسیر و در یک امتداد، یکی بر روی زمین، و دیگری بر روی آسمان به سوی دریای «فراخکرت» روان می‌شده‌اند؛ و هنگامی که «ناهید» ستاره شامگاهی بوده است، همراه با رود «آمودریا» به دریای «فراخکرت» فرو می‌رفته‌ است. پس در واقع «ناهید» و «آمودریا» هر دو از فراز کوه‌های شرقی ایران برخاسته، در یک امتداد روان شده و هر دو در دریای مازندران فرو می‌رفته‌اند. این موجب شده است که بعدها ایرانیان باستان نیروی مینوی حاکم بر رود «آمودریا» و ستاره «ناهید» را یکی بدانند و از آن با نام «اَرِدْویسورَه اَناهیتَه» نام ببرند و حتی ستاره «ناهید» را آورنده آب‌های «آمودریا» بدانند؛ و نیز از همینجاست که اعتقادی کهن شکل گرفت که هنوز هم ایرانیان باور بدارند که “آب و روشنایی از یک سرچشمه‌اند”، یا “آب روشنایی‌ است”.

اَردوی سوره اَناهیتا (Ardavi – Sura Anāhita) ایزد‌بانویی ایرانی بسیار برجسته ‌ای است كه نقش مهمی در آیین‌های ایرانی دارد و پیشینه ی ستایش و بزرگداشت این

ایزد بانو در فرهنگ ایرانی به دوره‌های پیش از زرتشتی در تاریخ ایران می‌رسد.

بخش بزرگی در کتاب اوستا به نام «آبان یشت» (یشت پنجم) که یکی از باستانی‌ترین ِیشت‌ها می‌باشد به این ایزد بانو اختصاص دارد، در این یشت، او بانویی است جوان، خوش اندام، بلند بالا و درخشان، زیبا چهره، با بازوان سپید و به جواهرات باشکوه و تماشایی آذین شده است, كمربند تنگ بر میان بسته، ، با طوقی زرین بر گردن، گوشواری چهارگوش در گوش، تاجی با سد ستاره ‌ی هشت گوش بر سر، كفش‌هایی درخشان در پا، با بالاپوشی زرین و پرچینی از پوست سگ آبی که شب و روز به نیرومندی روان است، و به فراوانی همه آب‌هایی است که بر روی این زمین روانند. اَناهید بر فراز گردونه‌ای نشسته و آن را می رند با چهار اسب سفید و بزرگ، اسب‌های گردونه‌ی او ابر، باران، برف و تگرگ هستند, در ستیزه بر همه دشمنان چه دیوان و مردمان و جادوان و پریان و کَوی‌ها و کَرَپن‌های ستمکار غلبه کند.

خصوصیات آناهیتا در آبان یشت , بالندگی و فزایندگی , نیرومندی , پاکی , زیبایی و آراستگی , آزادگی , بخشندگی و باروری , عشق و مادری , درمان بخشی می باشد.

ای آناهید! ای نیک، ای تواناترین! اینک مرا این کامیابی فراز ده که به ارجمندی به یک خوشبختی بزرگ دست یابم… خوشبختی‌ای که در آن بهره و بخشش بسیار باشد، اسبانِ شیهه زننده و گردونه‌های برخروشنده و تازیانه‌های بانگ برانگیزاننده باشند… آن خوشبختی‌ای که در آن پُر باشد از چیزهای خوشبو، و در انبارش پُـر باشد از هر آنچه دل کسی بخواهد و هر آنچه زندگانی خوش و خرم را بکار می‌آید. (بند 130)

آناهیتا همتای ایرانی «آفرودیت»، الهه ی عشق و زیبایی در یونان و «ایشتر»، الهه‌ی بابلی، به شمار می ‌رود. واژه ی «آب» که جمع آن «آبان» است در اوستا و پهلوی «آپ» و در سانسکریت «آپه Apa» و در فارسی هخامنشی «آپی» می باشد. الهه ی آب, آناهیتا استوره و نماد زنانگی در ایران باستان می باشد.

 او در بلندترین طبقه‌ی آسمان جای گزیده است و بر كرانه‌ی هر دریاچه ‌ای، خانه‌ای آراسته، با صد پنجره‌ی درخشان و هزار ستون خوش تراش دارد. او از فراز ابرهای

آسمان، به فرمان اهورامزدا، باران و برف و تگرگ را فرو می‌باراند. نیایشگاه‌های آناهیتا معمولا در كنار رودها برپا می‌شده و زیارتگاه‌هایی كه امروزه با اسامی دختر و بی بی مشهور هستند و معمولا در كنار آن‌ها آبی جاری است، می‌توانند بقایای آن نیایشگاه‌ها باشند.

آناهید هم ایزد آب و باران است و هم نمادی از رسایی و کمال زن، فریادرس و پشتیبان زنان و نیز بخشنده‌ی فراوانی، کامیابی و پیروزی دولت به شمار می‌آمد و به همین دلیل جایگاهی بسیار ارجمند در میان ایرانیان و کشورهای پیرامون ایران داشته است.

آناهیتا، این فرشته به دلیل همراه بودن با آب آنقدر ارزشمند می‌شود که به دستور اردشیر دوم براي او معابد و تنديس‌هاي بسياري در همدان، شوش، کنگاور، دمشق و دیگر شهرها ساخته اند.

 آناهیتا الهه آب

در بین نمادهای ایران باستان آناهیتا الهه آب ایران باستان است. او همچنین به عنوان الهه‌ی باروری، بانوی جانوران و الهه رقص مقدس شناخته شده‌است. آناهیتا بر آب‌ها حکمرانی می‌کرد و ستاره‌ها و سرنوشت تحت فرمان او بودند. او اصل خلاقیت زنانه را به تصویر می‌کشد. آناهیتا بال‌ دارد و شیرهایی قدرتمند او را همراهی می‌کنند و اغلب مزین‌شده به تاجی از ستارگان به تصویر کشیده می‌شود. او همچنین با دریاچه‌ها، رودخانه‌ها و آب‌های تولد همراه است. او حامی زنان و الهه‌ی جنگ است.

آناهیتا به معنای “فرد پاکدامن” است. او به عنوان یک باکره به تصویر کشیده شده‌است، یک ردای طلایی و کلاه پادشاهی الماس نیز دارد. حیوانات مقدس او کبوتر و طاووس هستند. در ایران باستان، آناهیتا بسیار محبوب بود و به عنوان یکی از الهه‌های بزرگ که در بسیاری از ادیان شرقی وجود دارند، محسوب می‌شود.

ارزش آب نزد ایرانیان

ایرانیان از گذشته‌های دور آب را موجودی مقدس می‌دانستند و حتی پس از گذشت چند صد سال همچنان اعتقادات خود را حفظ کرده‌اند و پشت سر مسافر برای سلامتی و بازگشتش آب می‌ریزند. در اساطیر ایرانی، آب دومین مخلوق جهان است که توسط اهورا مزدا آفریده شد و از جنوب البرز به تمام زمین راه یافت. ایرانیان پیش از زرتشت نیز به پاکی آب توجه داشتند و با آمدن زرتشت که پاکی و دور نگه داشتن آب از پلیدی جز ارکان مهم آموزه‌های وی بود، ارادت مردم نسبت به ایزد آب «اردویسور آناهیتا» بیشتر شد. آب، باد، آتش و خاک در ادبیات و اعتقادات مردم دارای اهمیت بسیاری است؛ آب در بین این عناصر باعث خلق آثار بسیاری شده‌است.  بر اساس اعتقادات پیروان آیین زرتشت، در زمان خلقت جهان، روح شیطانی به زمین حمله ور شده و بخشی از آب‌های آن را شور کرده است. پاکی و آلودگی در باور زرتشتیان بسیار حائز اهمیت است. ایشان آلودگی را مظهر شیطان و بدی می دانند و برای آب پاک، تقدس و احترام فراوانی قائلند. تف کردن، ادرار کردن و شستن دست ها در رودخانه ها مجاز نیست چرا که این اعمال قداست و پاکی آب را از بین می برد. از این رو در این آیین فرشته ای به نام آناهیتا براي پاسداري از آب، قرار دادند كه اين فرشته برای اکثر مردم مورد احترام و مقدس بود. آب مستحق ستودن در عالم است برای اینکه تن و جان را پاک کرده و باعث افزایش احشام و زراعت می گردد. همچنین موجب گسترش دارایی و توسعه کشور می شود.

هرودوت درباره اهمیت آب در بین مردم ایران زمین می‌گوید: 

ایرانیان در میان آب ادرار نمی‌کنند، در آن دست و روی نمی‌شویند  و آن را آلوده نمی کنند. آنها آب را محترم می دانند.

 استرابون, جغرافیدان یونانی نیز می  گوید.

ایرانیان هنگامی که قصد قربانی کردن برای آب را دارند، در کنار جویبارها حفره‌ای حفر می‌کنند و بسیار دقت می‌کنند که آب به وسیله خون آلوده نشود و گوشت را بر شاخه‌ای قرار می‌دهند و مردان به وسیله چوب‌های مقدس در حین خواندن عبارات مقدس آن را لمس می‌کنند. پس از این مراسم شیر و عسل روی زمین می‌ریزند و مراسم به پایان می‌رسد.

… ایرانیان در آب روان، خود را شستشو نمی‌دهند و در آن لاشه، مردار و آن چه که نا پاک است نمی‌اندازند…

 

 

برگرفته شده از تارنگار: تاریخ, جشنها و زبان پارسی

برگرفته شده از سایت: مجله کسب و کار بازده